विष्णुप्रसाद देवकोटा

डोल्पा, साउन १ ।डाेल्पा लगायत कर्णाली प्रदेशका विभिन्न जिल्लाहरूका नागरिकले आज साउने संक्रान्ति अर्थात ‘लुतो फाल्ने पर्व’ परम्परागत रीति-रिवाजसहित उल्लासपूर्वक मनाए। हरेक वर्ष साउन १ गते मनाइने यो पर्व कर्णाली क्षेत्रको मौलिक सांस्कृतिक सम्पदा र स्वास्थ्य–सुरक्षासँग जोडिएको ऐतिहासिक पर्वका रूपमा मानिन्छ।डाेल्पाकाे त्रिपुरासुन्दरी नगरपालिकाका बस्तिहरुका बासिन्दाले त्रिपुराेकाटस्थित श्रीबालात्रिपुरासुन्दरी भगवती मन्दिरमा सन्ध्याकालिन पुजाआजाका साथ दियालाे दन्काएपछि मात्र आआफ्ना घरका छत र आगनमा रांका बालेर शरिरमा भएकाे अनेकन दुखकस्ट राेग ब्याधि हटाओस भन्दै द्यारकाे लाेइटाे(झराे) दन्काएर शंख घण्ट बाजागागाजाका साथ पुजाआजा गरेर लुताे फालेका छन ।

ऐतिहासिक र पौराणिक पृष्ठभूमि:

कथन अनुसार, प्राचीन समयमा एक महामारी फैलिएको थियो जसका कारण गाउँ–घरमा मानिसहरू बिरामी पर्न थाले। वैद्यहरू, ज्योतिष र बुद्धिजीवीहरूले यो रोग ‘लुतो’ (अशुभ आत्मा वा रोग फैलाउने शक्ति) को कारण भएको ठहर गरे। त्यसपछि यस रोग हटाउन सामूहिक रूपमा जनशक्ति प्रयोग गरी लुतो फाल्ने अनुष्ठान गरिएको थियो। त्यही दिनलाई सम्झना स्वरूप कर्णालीका बासिन्दाले साउन १ लाई शारीरिक–आध्यात्मिक शुद्धीकरणको पर्वका रूपमा मनाउने परम्परा बसालिएको जनविश्वास छ।

पर्व मनाउने चलन:

पर्वका दिन बिहानै मानिसहरू स्थानीय जडीबुटीले नुहाउने, घरेलु औषधीय चूर्ण (धुप, हवन) बाल्ने, घर–आँगन सरसफाइ गर्ने परम्परा छ। त्यसपछि बासिन्दाहरूले गाउँको अग्लो स्थान वा डिलोमा गई आगो बालेर लुतो फाल्ने प्रतीकस्वरूप सुकेको देवद्यार र सल्लाेकाे झराे लाेइटाेलाई दन्काउदै ‘लुतो फालियो!’ भन्दै सामूहिक स्वरमा नारा लगाउँछन्।

धार्मिक रूपमा यस दिनलाई ‘कर्कट संक्रान्ति’ भनिन्छ। सूर्य कर्कट राशिमा प्रवेश गर्ने दिन भएकाले पनि यो पर्व महत्वपूर्ण मानिन्छ। यस दिनबाट औपचारिक रूपमा वर्षायामको मध्यकाल आरम्भ हुने धार्मिक मान्यता छ।

सामाजिक एकता र परम्पराको संरक्षण:

कर्णालीका डोल्पा, जुम्ला, हुम्ला, कालिकोट, मुगु लगायत जिल्लामा यो पर्वले सामाजिक एकता, परम्पराको जगेर्ना, र स्थानीय उपचार प्रणालीप्रतिको विश्वास झल्काउँछ।

स्वास्थ्य सन्देश पनि जोडिँदै:

विज्ञानसँगै धार्मिक चेतना जोड्दै अहिले ‘लुतो फाल्ने’ पर्वलाई स्वच्छता अभियान, मौसमी रोगबाट बच्ने उपाय, र सामुदायिक स्वास्थ्य सचेतनासँग पनि जोडिएको छ। परम्परागत आयुर्वेदीय ज्ञानलाई आजको आधुनिक स्वास्थ्य चेतनासँग मिसाएर स्थानीय निकायहरूले पनि प्रचार–प्रसार तीव्र बनाउन सके परम्पराकाे जगर्नेका साथ सामाजिक एकतालाई समेत सहयाेग पुग्ने छ ।

साउने संक्रान्ति अर्थात लुतो फाल्ने पर्व कर्णालीको मौलिक सांस्कृतिक सम्पदा मात्र नभई जनस्वास्थ्य, समाजिक सद्भाव र ऐतिहासिक चेतनासँग जोडिएको महत्वपूर्ण पर्व हो।