विष्णुप्रसाद देवकोटा 

डोल्पा, श्रावण १३ ।आज देशभर हिन्दू धर्मावलम्बीहरूले नागहरूको पूजा गरी नाग पञ्चमी पर्व श्रद्धापूर्वक मनाउँदै छन्। पुरातन वैदिक परम्परासँग जोडिएको यो पर्व हरेक वर्ष श्रावण शुक्ल पञ्चमीका दिन मनाउने गरिन्छ।

ऐतिहासिक तथा पौराणिक सन्दर्भ

नाग पञ्चमीको ऐतिहासिक महत्व पुराणहरूमा उल्लेखित कथा–कथनहरूमा आधारित छ। स्कन्द पुराण, महाभारत, र मनुस्मृतिमा उल्लेख भएअनुसार, नागदेवताको पूजा गर्नाले घरमा सर्पदंशको भय हट्ने, बर्षा समयमा रोग–व्याधिको नाश हुने र सुख–शान्ति प्राप्त हुने विश्वास गरिन्छ। महाभारतका अनुसार जनमेजयले पिताको मृत्युको प्रतिशोधस्वरूप सम्पूर्ण नाग जातिलाई विनाश गर्ने सर्पयज्ञ सुरु गरेपछि, आस्तिक ऋषिले नागहरूको रक्षाका लागि त्यो यज्ञ रोकेको दिनलाई नै नाग पञ्चमीको रूपमा मनाउन थालिएको हो।

पर्व मनाउने परम्परा

यस दिन विशेष गरी सर्पको चित्र बनाएर अथवा सर्पको मूर्तिलाई दूध, दुग्धजन्य पदार्थ, अक्षता, कुश र फुल अर्पण गरी पूजा गरिन्छ। विशेषगरी किसान वर्गले यो पर्वलाई भूमिको उर्वरता र वर्षासँग जोडेर मनाउने गर्छन्। घरको मूल ढोकामा नागको चित्र टाँस्ने, नाग मठ वा स्थानहरूमा गई पूजा गर्ने परम्परा छ। साथै, नागका नाम लिई व्रत बस्ने चलन पनि रहेको छ।

स्थानीय र सामुदायिक रुपमा पनि पर्वको महत्व

डोल्पा लगायतका हिमाली जिल्लामा पनि नाग पञ्चमी विशेष श्रद्धाका साथ मनाइँदैछ। स्थानीय धार्मिक विश्वास अनुसार नाग पर्वत, नदी, तलाउ तथा पवित्र स्थलहरूमा वास गर्ने भएकाले तिनीहरूको पूजा गर्दा प्राकृतिक प्रकोपबाट बच्न सकिन्छ भन्ने विश्वास रहिआएको छ।

यसरी, नाग पञ्चमी केवल एक धार्मिक पर्व नभई मानव–प्रकृति सहअस्तित्वको प्रतीक पर्वको रूपमा समेत मानिन्छ।